Skip to main content

Scientific/Instruments/GK/Scientific Instruments and their uses in hindi

वैज्ञानिक उपकरण एवं उनके उपयोग

वैज्ञानिक उपकरण एवं उनके उपयोग...

वैज्ञानिक उपकरण एवं उनके उपयोग: जो सामान्य जागरूकता अनुभाग में अक्सर पूछे जाते हैं। अपने सामान्य ज्ञान को बढ़ाने के लिए आपको एक बार अवश्य पढ़ना चाहिए।
वैज्ञानिक उपकरण एवं उनके उपयोग
वैज्ञानिक उपकरणउनके उपयोग
एक्सिलरोमीटर (Accelerometer)वाहन की चाल की वृद्धि दर को मापने का यंत्र
अनिमोमीटर(Anemometer)वायु की शक्ति और गति मापने का यंत्र
अक्यूमुलेटर (Accumulator)विद्युत् ऊर्जा को संचित करने का यंत्र
एक्टियोमीटर(Actinometer)सूर्य किरणों की तीव्रता का निधरिण करने वाला यंत्र
ऑडियोमीटर (Audiometer)ध्वनि की तीव्रता मापने हेतु प्रयुक्त यंत्र
ऑडियोफोन (Audiophone)सुनने में सहायता के लिये कान में लगाया जाने वाला उपकरण
एयरोमीटर (Aerometer)वायु तथा गैसों के भार तथा घनत्व मापने का यंत्र
अल्टीमीटर (Altimeter)विमानों की ऊँचाई मापने हेतु प्रयुक्त यंत्र
अमीटर (Ammeter)विद्युत्-धारा को एम्पियर में मापने हेतु प्रयुक्त यंत्र
औरिस्कोप (Auriscope)कान के आंतरिक भाग के निरीक्षण के लिए प्रयुक्त यंत्र
एवोमीटर (Avometer)रेडियो में उत्पन्न दोष का पता लगाने का यंत्र
बैरोग्राफ (Barograph)वायुमंडलीय दाब में होने वाले परिवर्तन का ग्राफ अंकित करने वाला यंत्र
बैरोमीटर (Barometer)वायुमंडलीय दाब मापने वाला यंत्र
बाइनोकुलर्स (Binoculars)वस्तुओं को आवर्द्धित कर दिखाने वाला यंत्र
बोलोमीटर (Bolometer)ऊष्मीय विकिरण मापने का यंत्र
बेलिस्टिक गैल्वानोमीटर (Ballistic Galvanometer)लघु धारा (माइक्रो एम्पियर) को नापने का यंत्र
कैलीपर्स (Callipers)बेलनाकार वस्तुओं के अंदर तथा बाहर का व्यास मापने का यंत्र
कम्पास-बॉक्स (Compass Box)किसी स्थान पर उत्तर-दक्षिण दिशा का ज्ञान जाने वाला यंत्र
कैलोरीमीटर (Calorimeter)ऊष्मामापन का कार्य
कारबुरेटर (Carburettor)इंजन में पेट्रोल का एक निश्चित भाग वायु में भेजने वाला यंत्र
कार्डियोग्राफ (Cardiograph)ह्रदयगति का मापन
कार्डियोग्राम (Cardiogram)कार्डियोग्राफ का कार्य में सहयोगी
क्रोनोमीटर (Chronometer)जलयानों ठीक समय जानने हेतु लगायी जाने वाली घड़ी
कम्प्युटर (Computer)गणितीय यांत्रिक व्यवस्था है। इसका उपयोग गणितीय समस्याओं एवं गणनाओं को हल करने में
सिनेमाटोग्राफ (Cinematograph)छोटी-छोटी फिल्म को बड़ा करके पर्दे पर लगातार क्रम में पक्षेपण के लिए
साइक्लोट्रोन (Cyclotron)आवेशित कणों जैसे नाभिक कण प्रोटोन, इलेक्ट्रॉन आदि को त्वरित किया जाता है।
डेनसिटीमीटर (Densitymeter)घनत्व ज्ञात करने में किया जाता है
डिक्टाफोन (Dictaphone)अपनी बात तथा आदेश दूसरे व्यक्ति को सुनाने के लिए रिकॉर्ड किया जाता है
नमनमापी यह उपकरण किसी स्थान पर नमन कोण मापने के लिए प्रयोग किया जाता है।
डायनेमोमीटर (Dynamometer)इंजन द्वारा उत्पन्न की गई शक्ति को मापने में
ऐपीडास्कोप (Epidiascope)चित्रों को पर्दे पर प्रक्षेपण के लिए किया जाता है।
फैदोमीटर (Fathometer) यह यंत्र समुद्र की गहराई नापने के लिए प्रयोग किया जाता है।
गैल्वेनोमीटर छोटे विद्युत परिपथों में विद्युत धारा की दिशा एवं मात्रा ज्ञात करने
गाइगर मूलर काउंटर (Geiger-Muller Counter)रेडियो एक्टिव स्त्रोत के विकिरण की गणना
ग्रेवीमीटर (Gravimeter)पानी की सतह पर तेल की उपस्थिती ज्ञात की जाती है।
गाइरोस्कोपे (Gyroscope) घूमती हुई वस्तुओं की गति ज्ञात की जाती है।
हाइड्रोमीटर (Hydrometer)द्रवों का आपेक्षित घनत्व ज्ञात करते हैं।
हाइड्रोफोन (Hydrophone)पानी के भीतर ध्वनि अंकित करना
हाइग्रोमीटर (Hygrometer)वायुमंडल मे व्याप्त अद्रता मापी जाती है
स्क्रूगेज (Screw Gauge)बारीक तारों के व्यास नापने के काम आता है।
क्रेस्कोग्राफ (Crescograph)पौधों की वृद्धि का अभिलेखन
डीपसर्किल नतिकोण का मापन
डायनेमो (Dynamo)यांत्रिक ऊर्जा को विद्युत् उर्जा में बदलना
इपिडियास्कोप फिल्मों का पर्दे पर प्रक्षेपण
फैदोमीटर(Fathometer) समुद्र की गहराई मापना
गल्वनोमीटर अति अल्प विद्युत् धारा का मापन
गाड्गरमुलर परमाणु कण की उपस्थिति व् जानकारी लेने हेतु
मैनोमीटर (Manometer) गैस का घनत्व नापना
माइक्रोटोम्स (Microtome) किसी वस्तु का अनुवीक्षनीय परिक्षण हेतु छोटे भागों में विभाजित करता है।
ओडोमीटर (Odometer)(पथमापी) कार द्वारा तय की गयी दूरी बताता है।
परिदर्शी (Periscope) जल के भीतर से बाहरी वस्तुएं देखि जाती हैं।
फोटोमीटर (Photometer) प्रकाश दीप्ति का मापन
पाइरोमीटर (Pyrometer) अत्यंत उच्च ताप का मापन
रेडियोमीटर (Radiometer) विकिरण द्वारा विकरित उर्जा का मापन
सीज्मोमीटर (Seismometer) (भूकंपमापी यंत्र) भूकंप की तीव्रता का मापन
सैक्स्टैंट (Sextant) ग्रहों की उंचाई जानने हेतु
ट्रांसफॉर्मर (Transformer) प्रत्यावर्ती धारा की वोल्टता में परिवर्तन करने हेतु
टेलीप्रिंटर (Teleprinter) टेलीग्राफ द्वारा भेजी गयी सूचनाओं को स्वतः छापने वाला यंत्र
टैकोमीटर (Tachometer) मोटरबोट व् वायुयान का वेगमापक
टेलीस्कोप (Telescope) दूरस्थ वस्तुओं को देखने में सहायक यंत्र
जाइरोस्कोप (Gyroscope)(घूर्णाक्षदर्शी) घूमती वस्तु की गतिकी का अध्ययन
ग्रेवीमीटर (Gravimeter) जल में उपस्थित तेल क्षेत्रों का पता लगाना
ग्रामोफोन (Gramophone) रिकार्ड पर उपस्थित ध्वनि को पुनः सुनाने वाला यंत्र
कायमोग्राफ (kymograph) रक्तदाब, धडकन का अध्ययन
कायनेस्कोप टेलीविजन स्क्रीन के रूप में
कैलिपर्स (Calliper) छोटी दूरियां मापने वाला यंत्र
ओसिलोग्राफ (Oscilloscope) विद्युत् अथवा यांत्रिक कम्पन सूचित करने हेतु
स्टेथोस्कोप (Stethoscope) ह्रदय व् फेफड़े की गति के अध्ययन हेतु
स्फिग्नोमैनोमीटर (Sphygmomanometer)(रक्तचापमापी) धमनियों में रक्तदाब की तीव्रता ज्ञात करना
जीटा शून्य उर्जाताप नाभिकीय संयोजन
डेनियल सेल (Daniell cell) परिपथ में विद्युत् उर्जा प्रवाहित करने हेतु
डिक्टाफोन (Dictaphone) बातचीत रिकार्ड करके पुनः सुनाने वाला यंत्र
डायलिसिस (Dialysis) गुर्दे खराब होने पर रक्त शोधन हेतु
थर्मामीटर (Thermometer)(तापमापी) ताप मापन हेतु
थर्मोस्टेट (Thermostat)(तापस्थापी) ताप स्थाई बनाये रखने हेतु
हिप्सोमीटर (Hypsometer) समुद्र तल से उंचाई ज्ञात करने हेतु
स्पेक्ट्रोमीटर (Spectrometer)प्रकाश का अपवर्तनांक ज्ञात करना
स्टीरियोस्कोप (Stereoscopy) फोटो को पर्दे पर त्रिविमीय रूप में दिखाना
वान डी ग्राफ़ जेनरेटर (Van de Graaff generator)उच्च विभवान्तर उत्पन्न करना
वोल्टमीटर (Voltmeter)विद्युत परिपथ में दो बिंदुओं के बीच विद्युत विभवान्तर को मापने के लिए
लैक्टोमीटर (Lactometer) दूध की शुद्धता मापना
रिफ़्रेक्ट्रोमीटर (Refractometer)अपवर्तन के सूचकांक की माप के लिए
रेन गेज (Rain gauge)(वर्षामापी) वर्षा की मात्रा का मापन
रडार (Radar) वायुयान की स्थिति ज्ञात करना
माइक्रोमीटर (Micrometer)(सूक्ष्ममापी) अति लघु दूरियां नापना
मेगाफोन (Megaphone)ध्वनि को दूरस्थ स्थानों पर ले जाना
बैरोमीटर (Barometer) वायुदाब का मापन
Related Pages:
  1. भारत के राष्ट्रीय प्रतीकों की सूची
  2. प्रमुख समाधि स्थल एवं सम्बन्धित व्यक्ति
  3. जीव-जंतु/फल/फुल/सब्जी आदि का वैज्ञानिक नाम
  4. नदियों के किनारे स्थित विश्व के प्रमुख शहर
  5. भारत के प्रमुख लोक नृत्य सूची
  6. नदियों के किनारे बसे भारत के प्रमुख शहर
  7. विश्व के प्रमुख देशों के समाचार पत्रों के नाम
  8. विश्व के प्रमुख देश, राजधानी एवं उनकी मुद्राओं की सूची
  9. विश्व के प्रमुख देशों के राष्ट्रीय पशु
  10. महत्वपूर्ण राष्ट्रीय दिवस और अन्तर्राष्ट्रीय दिवस
  11. विश्व के प्रमुख भौगोलिक उपनाम की सूची
  12. भारत के प्रमुख शहरों के भौगोलिक उपनाम
  13. भारत के प्रमुख राष्ट्रीय उद्यान (National Parks) की सूची
  14. भारत की नदियाँ और उनकी सहायक नदियाँ
  15. भारत की प्राचीन नदियों के नाम
  16. भारत के प्रमुख बांध एवं नदी परियोजनाएँ

Comments

Popular posts from this blog

Shri Shiv-stuti - नंदी की सवारी नाग अंगीकार धारी।

श्री शिव स्तुति | सरल और प्रभावी स्तुति का पाठ भोले शिव शंकर जी की स्तुति... ॐ नमः शिवाय | ॐ नमः शिवाय | ॐ नमः शिवाय | ॐ नमः शिवाय | ॐ नमः शिवाय भगवान शिव स्तुति : भगवान भोलेनाथ भक्तों की प्रार्थना से बहुत जल्द ही प्रसन्न हो जाते हैं। इसी कारण उन्हें 'आशुतोष' भी कहा जाता है। सनातन धर्म में सोमवार का दिन को भगवान शिव को समर्पित है। इसी कारण सोमवार को शिव का महाभिषेक के साथ साथ शिव की उपासना के लिए व्रत भी रखे जाते हैं। अपने परिवार के लिए सुख समृद्धि पाना के लिए सोमवार के दिन शिव स्तुति का जाप करना आपके लिए लाभकारी होगा और स्तुति का सच्चे मन से करने पर भोले भंडारी खुश होकर आशीर्वाद देते है। ॥ शिव स्तुति ॥ ॥ दोहा ॥ श्री गिरिजापति बंदि कर चरण मध्य शिर नाय। कहत गीता राधे तुम मो पर हो सहाय॥ कविता नंदी की सवारी नाग अंगीकार धारी। नित संत सुखकारी नीलकण्ठ त्रिपुरारी हैं॥ गले मुण्डमाला भारी सर सोहै जटाधारी। बाम अंग में बिहारी गिरिजा सुतवारी हैं॥ दानी बड़े भारी शेष शारदा पुकारी। काशीपति मदनारी कर शूल च्रकधारी हैं॥ कला जाकी उजियारी लख देव सो निहारी। य...

jhaankee - झांकी उमा महेश की, आठों पहर किया करूँ।

भगवान शिव की आरती | BHAKTI GYAN भगवान शिव की आरती... ॐ नमः शिवाय: | ॐ नमः शिवाय: | ॐ नमः शिवाय: | ॐ नमः शिवाय: | ॐ नमः शिवाय: भगवान शिव की पूजा के समय मन के भावों को शब्दों में व्यक्त करके भी भगवान आशुतोष को प्रसन्न किया जा सकता है। भगवान शिव की आरती से हम भगवान भोलेनाथ के चरणों में अपने स्तुति रूपी श्रद्धासुमन अर्पित कर उनका कृपा प्रसाद पा सकते हैं। ॥ झांकी ॥ झांकी उमा महेश की, आठों पहर किया करूँ। नैनो के पात्र में सुधा, भर भर के मैं पिया करूँ॥ वाराणसी का वास हो, और न कोई पास हो। गिरजापति के नाम का, सुमिरण भजन किया करूँ॥ झांकी उमा महेश की....... जयति जय महेश हे, जयति जय नन्द केश हे। जयति जय उमेश हे, प्रेम से मै जपा करूँ॥ झांकी उमा महेश की....... अम्बा कही श्रमित न हो, सेवा का भार मुझको दो। जी भर के तुम पिया करो, घोट के मैं दिया करूँ॥ झांकी उमा महेश की....... जी मै तुम्हारी है लगन, खीचते है उधर व्यसन। हरदम चलायमान हे मन, इसका उपाय क्या करूँ॥ झांकी उमा महेश की....... भिक्षा में नाथ दीजिए, सेवा में मै रहा करूँ। बेकल हु नाथ रात दिन चैन...

Sri Shiva\Rudrashtakam\Shri Rudrashtakam Stotram

श्री शिव रुद्राष्टक स्तोत्र श्री शिव रुद्राष्टक स्तोत्र... !! जय श्री सीताराम !! जय श्री हनुमान !! जय श्री दुर्गा माँ !! भगवान शिव शंकर जी आसानी से प्रसन्न हो जाते हैं। यदि भक्त श्रद्धा पूर्वक एक लोटा जल भी अर्पित कर दे तो भी वे प्रसन्न हो जाते हैं। इसलिए उन्हें भोलेनाथ भी कहा जाता है। 'श्री शिव रुद्राष्टकम' अपने आप में अद्भुत स्तुति है। यदि कोई आपको परेशान कर रहा है तो किसी शिव मंदिर या घर में ही कुशा के आसन पर बैठकर लगातार 7 दिनों तक सुबह शाम 'रुद्राष्टकम' स्तुति का पाठ करने से भगवान शिव बड़े से बड़े शत्रुओं का नाश करते हैं और सदैव अपने भक्तों की रक्षा करते हैं। रामायण के अनुसार, मर्यादा पुरूषोत्तम भगवान श्रीराम ने रावण जैसे भयंकर शत्रु पर विजय पाने के लिए रामेशवरम में शिवलिंग की स्थापना कर रूद्राष्टकम स्तुति का श्रद्धापूर्वक पाठ किया था और परिणाम स्वरूप शिव की कृपा से रावण का अंत भी हुआ था। ॥ श्री शिव रुद्राष्टक स्तोत्र ॥ नमामीशमीशान निर्वाण रूपं, विभुं व्यापकं ब्रह्म वेदः स्वरूपम्। निजं निर्गुणं निर्विकल्पं निरीहं, चिदाकाश माकाशवासं भज...

Mata Chamunda Devi Chalisa - नमस्कार चामुंडा माता, तीनो लोक मई मई विख्याता

चामुण्डा देवी की चालीसा | BHAKTI GYAN चामुण्डा देवी की चालीसा... हिंदू धर्म में मां दुर्गा को शक्ति स्वरूपा माना गया है। भारतवर्ष में कुल 51 शक्तिपीठ है, जिनमे से एक चामुण्‍डा देवी मंदिर शक्ति पीठ भी है। चामुण्डा देवी का मंदिर मुख्यता माता काली को समर्पित है, जो कि शक्ति और संहार की देवी है। पुराणों के अनुसार धरती पर जब कोई संकट आया है तब-तब माता ने दानवो का संहार किया है। असुर चण्ड-मुण्ड के संहार के कारण माता का नाम चामुण्डा पड़ा। श्री चामुंडा देवी मंदिर को चामुंडा नंदिकेश्वर धाम के नाम से भी जाना जाता है, यह मंदिर हिमाचल प्रदेश के कांगड़ा जिले की धर्मशाला तहसील में पालमपुर शहर से 19 K.M दूर स्थित है। जो माता दुर्गा के एक रूप श्री चामुंडा देवी को समर्पित है। || चालीसा || ।। दोहा ।। नीलवरण मा कालिका रहती सदा प्रचंड, दस हाथो मई ससत्रा धार देती दुस्त को दांड्ड़ । मधु केटभ संहार कर करी धर्म की जीत, मेरी भी बढ़ा हरो हो जो कर्म पुनीत ।। ।। चौपाई ।। नमस्कार चामुंडा माता, तीनो लोक मई मई विख्याता । हिमाल्या मई पवितरा धाम है, महाशक्ति तुमको प्रडम है ।।1।। ...

Dwadash Jyotirlinga - सौराष्ट्रे सोमनाथं च श्रीशैले मल्लिकार्जुनम्।

सौराष्ट्रे सोमनाथं च श्रीशैले मल्लिकार्जुनम्। द्वादश ज्योतिर्लिंग... हिन्दू धर्म में यह माना जाता है कि जो मनुष्य प्रतिदिन प्रात:काल और संध्या के समय इन बारह ज्योतिर्लिंगों का नाम लेता है, उसके सात जन्मों का किया हुआ पाप इन लिंगों के स्मरण मात्र से मिट जाता है। श्री द्वादश ज्योतिर्लिंग स्तोत्रम् सौराष्ट्रे सोमनाथं च श्रीशैले मल्लिकार्जुनम्। उज्जयिन्यां महाकालमोंकारममलेश्वरम्॥१॥ परल्यां वैद्यनाथं च डाकिन्यां भीमाशंकरम्। सेतुबंधे तु रामेशं नागेशं दारुकावने॥२॥ वाराणस्यां तु विश्वेशं त्र्यंबकं गौतमीतटे। हिमालये तु केदारम् घुश्मेशं च शिवालये॥३॥ एतानि ज्योतिर्लिङ्गानि सायं प्रातः पठेन्नरः। सप्तजन्मकृतं पापं स्मरणेन विनश्यति॥४॥ Related Pages: श्रीहनुमदष्टोत्तरशतनामस्तोत्रम् चिन्तामणि षट्पदी स्तोत्र गणपतितालम् श्री कालभैरव अष्टकम् अंगना पधारो महारानी मोरी शारदा भवानी देवी भजन- इंद्राक्षी स्तोत्रम् श्री शिव प्रातः स्मरणस्तोत्रम् 12 प्रमुख ज्योतिर्लिंग राम रक्षा स्तोत्र संकटमोचन हनुमानाष्टक संस्कृत में मारुति स्तो...

Suryakavach/सूर्य कवच संस्कृत में/Suryasya Kavach

सूर्य कवच सूर्य कवच संस्कृत में... ॐ नमः शिवाय ॐ नमः शिवाय ॐ नमः शिवाय ॐ नमः शिवाय ॐ नमः शिवाय सूर्य कवच एक रक्षात्मक स्तोत्र है। इसका पाठ करने से शरीर स्वस्थ रहता है और सौभाग्य की प्राप्ति होती है। पुराणों के अनुसार, मकर संक्रांति के दिन इस कवच का पाठ करने से सात पीढ़ियों तक की रक्षा होती है। मकर संक्रांति इस दिन सूर्य उत्तरायण होता है, जिसका अर्थ है सूर्य उत्तर दिशा की ओर बढ़ता है। सूर्य कवच Play Audio श्री गणेशाय नमः शृणुष्व मुनिशार्दूल सूर्यस्य कवचं शुभम्। शरीरारोग्यदं दिव्यं सर्व सौभाग्यदायकम् ॥१॥ दीप्तिमानं मुकुटं स्फुरन्मकरकुण्डलम्। ध्यान्त्वा सहस्रकिरणं स्तोत्रमेतदुदीरयेत् ॥२॥ शिरो मे भास्करः पातु ललाटे मेऽमितद्युतिः। नेत्रे दिनमणिः पातु श्रवणे वासरेश्वरः ॥३॥ घ्राणं धर्मधुरीणः पातु वदनं वेदवाहनः। जिह्वां मे मानदः पातु कण्ठं मे सूर्यवन्दितः ॥४॥ स्कन्धौ प्रभाकरं पातु वक्षः पातु जनप्रियः। ...

Lingashtakam\Shiv\lingashtakam stotram-लिङ्गाष्टकम्

श्री लिंगाष्टकम स्तोत्र श्री शिव लिंगाष्टकम स्तोत्र... !! जय श्री सीताराम !! जय श्री हनुमान !! जय श्री दुर्गा माँ !! लिंगाष्टकम में शिवलिंग की स्तुति बहुत अद्बुध एवं सूंदर ढंग से की गयी है। सुगंध से सुशोभित, शिव लिंग बुद्धि में वृद्धि करता है। चंदन और कुमकुम के लेप से ढका होता है और मालाओं से सुशोभित होता है। इसमें उपासकों के पिछले कर्मों को नष्ट करने की शक्ति है। इसका पाठ करने वाला व्यक्ति हर समय शांति से परिपूर्ण रहता है और साधक के जन्म और पुनर्जन्म के चक्र के कारण होने वाले किसी भी दुख को भी नष्ट कर देता है। ॥ लिंगाष्टकम स्तोत्र ॥ ब्रह्ममुरारिसुरार्चितलिङ्गं निर्मलभासितशोभितलिङ्गम् । जन्मजदुःखविनाशकलिङ्गं तत् प्रणमामि सदाशिवलिङ्गम् ॥१॥ देवमुनिप्रवरार्चितलिङ्गं कामदहं करुणाकरलिङ्गम् । रावणदर्पविनाशनलिङ्गं तत् प्रणमामि सदाशिवलिङ्गम् ॥२॥ सर्वसुगन्धिसुलेपितलिङ्गं बुद्धिविवर्धनकारणलिङ्गम् । सिद्धसुरासुरवन्दितलिङ्गं तत् प्रणमामि सदाशिवलिङ्गम् ॥३॥ कनकमहामणिभूषितलिङ्गं फणिपतिवेष्टितशोभितलिङ्गम् । दक्षसुयज्ञविनाशनलिङ्गं तत् प्रणमामि सदाशिवलिङ्ग...